Zespół Regionalny Mystkowianie powstał w 2014 roku. Zespół działa pod patronatem Stowarzyszenia Mystkowianie oraz Gminnego Ośrodka Kultury w Kamionce Wielkiej. Założycielem Mystkowian jest Benedykt Poręba.

Zespół prezentuje autentyczny taniec, śpiew i muzykę folkloru Ziemi Sądeckiej (Lachów Sądeckich) z pogranicza lachowsko – pogórzańskiego oraz z centralnej części regionu zarówno w formie tanecznej, jak i obrzędowo-zwyczajowej. W tańcach Mystkowian dominują tańce grupowe oparte na rytmie walca o charakterze lirycznym, a także żywe tańce z podkładem muzycznym kontrabasu, klarnetu i trąbki jak hola walc, wściekła polka, walc szybki, mystkowianka oraz polka w lewo.

Wszystko zaczęło się w 2014 roku od spotkania organizacyjnego, w którym wzięło udział kilka osób. Po dwóch miesiącach „przygód” z polkami, walczykami i sztajerkiem było ich już ponad 20. Dzięki wytrwałości i cierpliwości choreografa oraz organizacyjnemu sprytowi kierownika, Zespół mógł zaprezentować swoje umiejętności niecały kwartał od pierwszych poczynań na deskach mystkowskiego Domu Ludowego. Mystkowianie zatańczyli swój pierwszy koncert w Sądeckim Bartniku w Stróżach, a następnie podczas Zjazdu Sądeczan w Starym Sączu oraz w Krynicy Zdrój. Niezwykłym przeżyciem był pierwszy występ podczas Festiwalu Folkloru Górali Polskich, gdzie Mystkowianie przedstawili dawne formy kolędowania. Zwieńczeniem pierwszego roku działalności był wyjazd do Francji razem z zaprzyjaźnionym Stowarzyszeniem „Hejnał Trąbki” z Trąbek. Mystkowianie w ramach Jesiennych Spotkań z Kulturą Małopolską tańczyli przed francuską Polonią w Chatte oraz w Paryżu. Prezentowali również rękodzieło oraz lokalne produkty.

Na pierwsze sukcesy Zespołu nie trzeba było długo czekać. Już w 2015 roku Mystkowianie zajęli III miejsce na Gminnym Przeglądzie Kolędniczym oraz na VII Małopolskim Konkursie Obrzędów i Zwyczajów Ludowych „Pogórzańskie Gody” w Łużnej. Idea krzewienia kultury zaangażowała wielu ludzi, nie tylko z Mystkowa, ale też z okolicznych gmin, a nawet z Krakowa. Nieocenioną wartością Zespołu jest jego wielopokoleniowość, a „żywymi nosicielami” lokalnej tradycji są najstarsi jego członkowie (ponad 83 letni mieszkańcy Mystkowa), którzy poprzez gwarę oraz liczne wspomnienia przekazują ją młodszym pokoleniom, co gwarantuje jej trwałość, a członkom możliwość poznania swoich korzeni. Działania te umożliwiły nie tylko sceniczną prezentację folkloru, ale również jego przeniesienie do domów Mystkowian. 2015 rok obfitował w liczne występy: w Mystkowie, Biskupicach, Świniarsku (w ramach współpracy z Lokalną Grupą Działania „Korona Sądecka”), w Krakowie (podczas Międzynarodowych Targów Sztuki Ludowej) oraz w Kamionce Wielkiej. W 2015 roku Zespół uczestniczył również w niecodziennym wydarzeniu – bił Rekord Guinnessa w tańczeniu poloneza w Wieliczce. Głośno o Mystkowianach zrobiło się latem 2015 roku, kiedy to podczas Zjazdu Sądeczan zdobyli główną nagrodę w kategorii instytucja, a Benedykt Poręba – kierownik Zespołu zwyciężył w kategorii osoba fizyczna. Warto zaznaczyć, że po roku działania Zespół został doceniony regulaminowym wyróżnieniem na Festiwalu Folkloru Górali Polskich za piękną prezentację kolędowania z turoniem.

2016 to rok wytężonej pracy choreografa nad odtwarzaniem folkloru Lachów Sądeckich z Mystkowa (pogranicze lachowsko – pogórzańskie) oraz poszukiwaniem archaicznych pastorałek. Intensywne próby oraz liczne koncerty sprawiają, że Zespół liczy już ponad 30 osób. Mystkowianie koncertują m. in. w Nowym Sączu, Mystkowie, Krakowie, Nowym Wiśniczu. Udaje się również na prestiżowy festiwal do Niemiec – Grand Prix der Folklore w Ribnitz nad Morzem Bałtyckim, gdzie nieoczekiwanie zdobywa II nagrodę. Po raz trzeci Zespół bierze udział w Tygodniu Kultury Beskidzkiej i drugi rok z rzędu zdobywa regulaminowe wyróżnienie za tradycyjny strój, jego estetykę oraz piękny taniec, co potwierdziło, że podjęte próby odnalezienia swoich korzeni są dobrym kierunkiem do rozwoju. 2016 rok to również drugi wyjazd zagraniczny do Francji, tym razem niezwykły bo razem z przyjaciółmi z Rożnowa – Zespołem Regionalnym Rożnowska Dolina. Przez ponad tydzień Zespoły prezentowały bogactwo Sądecczyzny, ukazują lachowskie wesele m.in. w Obernmodern oraz Chatte. Dodatkowo czas wolny uzupełniły odwiedziny Parlamentu Europejskiego w Strasburgu oraz Sanktuarium Maryjnego w La Salette. Pod koniec roku połączone siły Małych Mystkowian i Mystkowian nagrywają niezwykła płytę w formie słuchowiska z unikalnymi pastorałkami z okolic Mystkowa. Utwory wielokrotnie były emitowane w rozgłośniach radiowych.

Początek 2017 był kontynuacją działań promocyjnych pierwszej płyty Zespołu. Mystkowianie zaśpiewali kolędy m.in. w Paszynie, Krakowie, Nowym Sączu oraz w Mystkowie. Nagrodą za cały trud tego przedsięwzięcia był finał oraz wyróżnienie na Międzynarodowym Festiwalu Kolęd i Pastorałek im. Księdza Kazimierza Szwarlika w Będzinie. Okres kolęd Zespół zakończył z I miejscem na Powiatowym Przeglądzie Grup Kolędniczych „Sądeckie Kolędowanie” oraz wyróżnieniem na Ogólnopolskim Konkursie Grup Kolędniczych w ramach Karnawału Góralskiego w Bukowinie Tatrzańskiej. Druga część roku to liczne koncerty, przeglądy oraz festiwale. Mystkowianie zdobywają m.in. I miejsce na Międzykulturowym Festiwalu Folklorystycznym „Zagłębie i Sąsiedzi” w Dąbrowie Górniczej, II miejsce męskiej grupy śpiewaczej oraz trzecie (z rzędu) wyróżnienie regulaminowe podczas Festiwalu Folkloru Górali Polskich. Niezwykle dla Zespołu kończy się debiut w Ogólnopolskim Konkursie Tańca Tradycyjnego w Trzcianie i Rzeszowie. Mystkowianie prezentując program „Na śmigurt w izbie” zdobywają Grand Prix Konkursu, a pary zdobywają czołowe miejsca w konkursie par tanecznych. I miejsce wytańczyli Władysława Janus i Benedykt Poręba, a III Agnieszka Janus w parze z Kamilem Wiatr. Dodatkowo podczas kolejnej zagranicznej wyprawy (tym razem na Litwę) Zespół zdobywa tytuł Laureata festiwalu Baltica, który swoją edycję miał w Wilnie.

Końcówka 2017 i początek 2018 roku to praca nad filmem „Na mystkowie grajo…”. Film prezentuje historię życia na lachowskiej wsi. Ukazując „kamienie milowe” w życiu człowieka (młodość, dojrzałość, starość oraz śmierć) Mystkowianie przedstawili najpiękniejsze obrzędy regionu Lachów Sądeckich (m.in.: zmówiny, oczepiny, kolędowanie, Śmigurt). Celem Mystkowian było ukazanie piękna kultury ich „małej Ojczyzny” poprzez wielopokoleniowość członków Zespołu. Tłem wszystkich wydarzeń jest krajobraz Beskidu Sądeckiego oraz Sądecki Park Etnograficzny. Premiera filmu miała miejsce w Niepołomicach w Małopolskim Centrum Słowa i Dźwięku. Nowy rok rozpoczęły liczne koncerty kolęd, m.in. w Biskupicach, Mystkowie, Nowym Sączu i Marcinkowicach. Wiosna była okresem wytężonej pracy nad nowym programem tanecznym oraz strojami, której efektem było m.in. I miejsce we wszystkich kategoriach na IV Przeglądzie Folkloru Sądecczyzny w Michalczowej. Lato obfitowało w wiele wspaniałych i wyjątkowych wydarzeń. Mystkowianie uczestniczyli w dwóch zagranicznych Festiwalach: w miejscowości Klatovy w Czechach oraz w węgierskim Sarvarze, gdzie Zespół zdobył Główną Nagrodę. Po raz pierwszy w historii, Mystkowianie (oczywiście jako grupa dorosła) byli gospodarzami Międzynarodowego Festiwalu Dziecięcych Zespołów Regionalnych „Święto Dzieci Gór”. Po polskich i zagranicznych wojażach przyszedł czas na czwartą edycję Festiwalu Folkloru Górali Polskich. Po raz kolejny jury nagrodziło Mystkowian regulaminowym wyróżnieniem za tradycyjny sposób grania oraz śpiew, a program „Muzyka na Śmigurt” został nominowany do udziału w Jubileuszowym 50. Międzynarodowym Festiwalu Ziem Górskich w Zakopanem. Pobyt pod Tatrami zakończył się wspaniałym sukcesem, jako jeden z najmłodszych Zespołów w historii Mystkowianie zostali nagrodzeni jedną z głównych nagród – Brązową Ciupagą. Dodatkowo Zespół otrzymał Nagrodę Publiczności, Dominika Szołdrowska została Najpiękniejszą Góralką Świata, a w męskiej odsłonie tego plebiscytu Kamil Grybel zajął III miejsce. 2018 rok Zespół zakończył uczestnictwem w Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych „Pawie Pióro” oraz I Warsztatach w Regionie, których był gospodarzem dzięki zaproszeniu Stowarzyszenia Sztuki i Edukacji Artystycznej.

Rok Jubileuszowy to pasmo sukcesów Zespołu z Mystkowa Już na początku roku Mystkowianie otrzymali Nagrodę Województwa Małopolskiego im. Władysława Orkana. Wyróżnienie to było niezwykłym motywatorem dla całej grupy. Stąd też kierownictwo Zespołu zdecydowało się na przeprowadzenie weryfikacji do Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej CIOFF. Wielogodzinne próby przyniosły wspaniały efekt – Zespół po prezentacji programu „Aj waj w żydowskiej karczmie” otrzymał certyfikat organizacji aż na 5 lat. Kolejne miesiące upływały pod znakiem przygotowywania nowego programu artystycznego „W karczmie”. Przedpremiera miała miejsce w Dąbrowej Górniczej na Międzykulturowym Festiwalu Folklorystycznym „Zagłębie i Sąsiedzi”, za co Zespół otrzymał I miejsce. Następne Mystkowianie udali się na prestiżowy festiwal do Turcji, gdzie przez niemal dwa tygodnie koncertował w środkowej części kraju, a w wolnych chwilach zwiedział Stambuł oraz odpoczywał nad Morzem Czarnym. Po powrocie całość działań była skoncentrowana na przygotowaniach do wyjątkowej dla Mystkowian edycji Tygodnia Kultury Beskidzkiej. Oprócz piątego z rzędu uczestnictwa w Festiwalu Folkloru Górali Polskich, Zespół został również nominowany do udziału w jubileuszowych 30. Międzynarodowych Spotkaniach Folklorystycznych- jako drugi w historii Zespół z Sądecczyzny. Oba koncerty zakończyły się sukcesami: w Żywcu Zespół został nagrodzony Srebrnym Żywieckim Sercem, a w Wiśle otrzymał tytuł Laureta i jedną z czterech przyznanych Nagród (jako jedyny Zespół z Polski). Przygotowania do jubileuszu Mystkowianie przeplatali dwoma występami w Gminie Biskupice podczas Dożynek Gminnych oraz Święta Smaków.

Koncert Jubileuszowy z okazji 5-lecia działalności artystycznej odbył się 20 września 2019 roku w Małopolskim Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu. Podczas dwugodzinnego widowiska Mystkowianie zaprezentowali m.in. po raz pierwszy w Polsce folklor Mieszczan Sądeckich, tańce Lachów Sądeckich z Mystkowa (pogranicze lachowsko – pogórzańskie) oraz z centralnej części regionu, program „W karczmie”, tańce Nowego Sącza z XX- lecia międzywojennego oraz melodie i pieśni Sądecczyzny (Łemkowie, Romowie, Żydzi). Podczas koncertu Złotym Jabłkiem Sądeckim została nagrodzona Władysława Janus, a Srebrnymi: Jacek Głowacki, Patryk Rutkowski oraz Kamil Wiatr. Dodatkowo Medale Województwa Małopolskiego „Polonia Minor” otrzymali: Władysława Janus, Benedykt Poręba, Patryk Rutkowski oraz Zespół Regionalny Mystkowianie. Tydzień później Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego postanowił przyznać odznakę „Zasłużony dla Kultury Polskiej” dla Zespołu oraz kierownika artystycznego Patryka Rutkowskiego.

Zespół wprowadza różne formy upowszechniania lokalnej kultury: nagranie płyty (w formie słuchowiska) z zapominanymi pastorałkami, realizacja filmu „Na Mystkowie grajo”, prowadzenie nauki gry na instrumentach ludowych, warsztaty śpiewu regionalnego, zajęcia z haftu lachowskiego, prezentacja lachowskiej kuchni, prelekcje na temat regionu w placówkach publicznych, udział w licznych festiwalach, uroczystościach w Polsce i za granicą, stała współpraca z organizacjami społecznymi oraz działalność charytatywna. Co więcej Zespół współpracuje przy organizacji warsztatów tanecznych oraz przygotowaniu programu lachowskiego dla zespołów spoza regionu (m.in. Zespół Pieśni i Tańca Politechniki Warszawskiej, Wiosna w Szamotułach ze Strasburga, Tęcza z Błonia oraz PAFDC z Nowego Jorku).

Zespół samodzielnie prowadzi badania etnograficzne wsi Mystków i okolic (wywiady z najstarszymi mieszkańcami, analiza starych fotografii), które pozwoliły zrekonstruować zapomniany folklor Lachów Sądeckich z pogranicza lachowsko – pogórzańskiego. Na ich podstawie odtworzył unikatowe w skali kraju stroje z części wschodniej regionu oraz prezentuje zapomniane (często archaiczne) pieśni, tańce, gry oraz zabawy.

Wśród odtworzonych strojów należy zwrócić szczególnie uwagę na hołośnie (wełniane samodziałowe spodnie), kurpiele (kierpce), karbioki, czepce tiulowe, żupan-kroju czamary polskiej, wstążki żakardowe, wizytki żakardowe i bluzki typu miejskiego, spódnice z wzorzystych perkali, farbowanych płócien drukowanych we wzory roślinne i geometryczne tzw. wybijanki czy farbówki, muślinowe czy archaiczne fartuchy zdobione angielskim i płaskim, białym haftem. Dodatkowo warto wymienić również starodawne gorsety: z wzorzystego adamaszku tzw. w płomienie, z grubego, farbowanego płótna lnianego, zdobione złotym szychem. Zespół w swoich zbiorach posiada także unikatowe jedwabne chustki, zdobione wielokolorowym, atłaskowym haftem adwentowe kaźmirówki, a także barankówki, drewniorki, zajączkówki. Zrealizowane badania pokazały, że Mystków jest wsią znajdująca się na podwójnym pograniczu. Z jeden strony jest buforem między granicą góralsko-krakowską, z drugiej natomiast łączy pogranicze lachowsko-pogórzańskie. Te cechy w połączeniu z mocnym, wpływem kultury łemkowskiej, cesarskiej i niedalekiej odległości do miasta powodują jego unikatowość w postaci bogactwa kulturowego.